Een pleidooi voor circulair bouwen
Het bouwen van een circulair gebouw is een ingewikkeld proces, waar veel aspecten bij komen kijken. We vroegen An Eijkelenburg en Emiel Ascione naar hun ervaringen met twee verschillende circulaire bouwprojecten in Mechelen en Westerlo in België. Beide projecten zijn een sterk pleidooi voor circulair bouwen.
De proeftuin
De Potterij is een voormalig wasserijbedrijf in de stad Mechelen, België. In 2015 kocht OVAM, de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij, het zwaar vervuilde terrein aan om het te herstellen voor het symbolische bedrag van één euro. Vervolgens investeerde ze 2 miljoen euro om het terrein schoon te maken. “Toen we de Potterij binnenliepen, besloten we het niet te verkopen aan iemand die luxe lofts zou gaan bouwen”, zegt An Eijkelenburg. “We wilden iets te doen voor de gemeenschap.”
De OVAM besloot om toegankelijke delen van het voormalige wasserijgebouw tijdelijk ter beschikking te stellen aan twee lokale organisaties met gemeenschappelijke circulaire ambities: Klusbib en Ko-Lab. Klusbib is een gereedschapsbibliotheek waar inwoners van de stad gereedschap kunnen lenen voor klussen aan huis of in de tuin. Ko-lab is een gedeelde werkplaats voor ambachten, technologie, kunst en wetenschap. Doelstelling was het terrein op lange termijn te ontwikkelen tot een circulaire hub.
Gratis materiaal in ruil voor zichtbaarheid
Hoe koop je materialen en diensten in voor zo’n project, als de circulaire economie nog lang niet de nieuwe norm is? “Aan inkoop hebben we eigenlijk niet veel gedaan. De meeste producenten boden hun circulaire bouwmaterialen gratis aan, omdat ons project veel zichtbaarheid heeft. Het is een belangrijke plek in onze lokale gemeenschap en in de grotere circulaire bouwwereld. Dus kwamen ze maar al te graag langs om de materialen te sponsoren.”
Die zichtbaarheid moest echter wel gecreëerd worden. “In ruil voor de gratis materialen vroegen producenten exposure”, zegt Eijkelenburg. “Voor de OVAM is het ook belangrijk om de wereld te laten zien dat circulaire producten geen 'oude rommel' zijn, maar dat ze van hoge kwaliteit zijn en bruikbaar in de echte wereld.” Om het succes van dit project naar de buitenwereld te tonen, schakelden Vlaanderen Circulair en Interreg NSR ProCirc Fugzia in om een digitale 3D-omgeving te ontwikkelen waarin mensen een kijkje kunnen nemen in de kijkbox.
De verschillende bouwlagen en technische details van het project zijn te raadplegen via QR-codes. De impact zal alleen maar meer toenemen naarmate meer mensen een rondleiding nemen door de kijkbox. “Mensen kunnen de afzonderlijke lagen betreden en alles ontdekken over bijvoorbeeld de akoestiek en de isolatiematerialen onder de vloer. In de kijkbox zijn ook links naar de websites van andere fabrikanten opgenomen.”
Kamp C: inspiratie voor de bouwsector
Kamp C is een autonoom provinciebedrijf in de Belgische provincie Antwerpen. De belangrijkste focus van Kamp C is het versnellen van de duurzaamheidstransitie in de bouwsector. “Toen er een nieuw kantoorgebouw nodig was, besloten we het hele proces van duurzame bouw zelf te doorlopen”, zegt Emiel Ascione. “In feite was ons doel niet zozeer om een perfect, nieuw circulair kantoorgebouw te bouwen, maar om onze inzichten te delen met de bouwsector.”
Het gebouw is er in ieder geval in geslaagd om toekomstbestendig te zijn. “Je kunt ons gebouw helemaal demonteren, zelfs de dakconstructie. Het is een open structuur met beweegbare wanden. Ons materialenpaspoort is een innovatief systeem dat gekoppeld is aan het 3D-model dat voor het gebouw gebruikt is. Dus zelfs als de mensen die oorspronkelijk bij het proces betrokken waren, over tien of vijftien jaar niet meer om advies kunnen worden gevraagd, kan iedereen erachter komen hoe het gebouw moet worden ontmanteld. Alles staat er tot in de puntjes bij vermeld, ook welke schroeven waar gebruikt zijn.”
Repliceerbaar ontwerp
Verder is het gebouw open, inclusief open trappenhuizen die tot interactie en beweging aanzetten. Zo zijn de liften minder toegankelijk dan de trappen. Er is een uitgebreid gebouwbeheersysteem dat koolstofmetingen, lucht, vochtigheid, temperatuur en invallend licht bewaakt. Op die manier kan er optimaal gebruik worden gemaakt van natuurlijk licht. “Het ziet er misschien uit als een gewoon kantoorgebouw, maar het gaat erom dat dit een toegankelijke en repliceerbare manier van bouwen is. Met als belangrijkste voordeel dat het gebouw gemakkelijk te verplaatsen is naar een andere locatie, in tegenstelling tot andere circulaire gebouwen. Ik denk dus dat we hebben laten zien dat het mogelijk is om met een gewoon budget een circulair gebouw te realiseren. We hopen dat dit de sector zal stimuleren om ook deze weg in te slaan.”
Het circulaire inkoopproces
Toen Kamp C in 2018 begon na te denken over de bouw van een nieuw kantoor, voelden de aannemers en architecten een sterke behoefte om het anders te doen. “Normaal gesproken zijn inkoopprocessen hiërarchisch en competitief. Iemand schrijft een aanbesteding uit en gunt de opdracht aan de laagste bieder. Er is altijd een inschrijver met een lage prijs en daar komt dan de winst vandaan. Maar die prikkel is niet juist,” zegt Ascione.
Zeven consortia toonden uiteindelijk interesse in het project. Een jury met een onafhankelijke voorzitter bracht de keuze terug tot drie. Het winnende consortium bestond uit zeven bedrijven: Beneens, TEN, STRENGth, Muurtuin, West Architectuur, Tenerga en VITO. Het gebouw werd in het voorjaar van 2022 opgeleverd. De daadwerkelijke bouw duurde slechts elf maanden. Samenwerking was volgens Ascione een belangrijke factor voor het succes van het project. Zo kan de onderlinge verdeeldheid in de sector of binnen organisaties worden opgeheven. “Het belangrijkste advies dat ik kan geven, is om mensen met dezelfde visie rond de tafel te krijgen.”
Geïnterviewden
An Eijkelenburg, voorheen projectleider van De Potterij bij OVAM en momenteel werkzaam voor het Stadsmakersfonds, dat zich bezighoudt met de ontwikkeling van het gebied rond De Potterij tot een circulaire hub voor de stad Mechelen.
Emiel Ascione, projectmanager bij Kamp C en ’t Centrum.
Artikel via North Sea Region
Dit artikel is eerder verschenen op de website van North Sea Region. Bovenstaand artikel is een verkorte versie. Het artikel is ook in het Engels beschikbaar.